‘जन-धन’ची दशकपूर्ती

बर्‍याच वेळा साधा वाटणारा उपक्रम नंतरच्या काळात दूरगामी महत्त्वाचा ठरतो. दहा वर्षांपूर्वी जन धन खाते योजना सुरू झाली तेव्हा त्याबाबत अनेक शंका उपस्थित केल्या गेल्या होत्या. उदाहरणार्थ, सामान्य लोक जर बँक खाते उघडत असतील तर ते खाते किती दिवस चालू ठेवण्याच्या अटींची पूर्तता करू शकतील आणि त्याचा सर्वसामान्यांना तसेच देशाला काय फायदा होईल? आता असे म्हणता येईल की जन धन खाते योजनेला लक्षणीय यश मिळाले आहे आणि मोठ्या वर्गाला त्याचा फायदा झाला आहे. 4 ऑगस्ट 2024 पर्यंत, या योजनेअंतर्गत एकूण 53 कोटी 13 लाख लाभार्थी असून त्यांच्या खात्यांत दोन लाख 31 हजर कोटी रुपये जमा आहेत. यापैकी सुमारे 30 कोटी लाभार्थी महिला आहेत.
याशिवाय, देशाच्या अर्थव्यवस्थेत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. कदाचित त्यामुळेच जगभरात आर्थिक चढ-उतार आणि अशांतता, अनेक देशांमध्ये मंदी असताना, एकट्या भारतातील जनधन खात्यांमध्ये अडीच लाख कोटींहून अधिक रक्कम जमा आहे.कोविडच्या जागतिक साथीच्या काळात या खात्यांची उपयुक्तता अमूल्य असल्याचे सिद्ध झाले. केंद्र सरकारने या खात्यांमध्ये थेट लाभ हस्तांतरित केले. गेल्या तीन आर्थिक वर्षांमध्ये, अंदाजे आठ लाख एक हजार कोटी रुपये थेट लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यांमध्ये हस्तांतरित करण्यात आले.
उल्लेखनीय आहे की जन धन खाते योजना सुरू झाल्यानंतर समाजातील एक मोठा वंचित आणि गरीब वर्ग बँकिंग क्षेत्राच्या कक्षेत आला. या वर्गातील लोकांनी कसेबसे बँकेत किंवा पोस्ट ऑफिसमध्ये खाते उघडले तरी ते निभावणे त्यांना अवघड होते. हे पाहता, जन धन खाते योजनेत अशी सुविधा देण्यात आली होती की खात्यात किमान रक्कम नसली तरीही खाते कायम राहील. तसेच, जमा केलेल्या रकमेवर व्याज मिळण्याव्यतिरिक्त, एक महत्त्वाची बाब म्हणजे आता अपघात विम्याअंतर्गत 2 लाख रुपयांपर्यंतची सुरक्षा रक्कम दिली जाईल.
ही योजना खातेदारांना विविध सरकारी कल्याणकारी योजनांतर्गत मिळालेली रक्कम थेट हस्तांतरित करण्यास मदत करते. आज या योजनेने ग्रामीण लोकांच्या आणि विशेषत: महिलांच्या आर्थिक सक्षमीकरणात मोठी भूमिका बजावली आहे, जी राष्ट्रीय स्तरावर सर्वसमावेशक आर्थिक विकासाचा भक्कम पाया बनली आहे. ज्या देशाच्या विकासासाठी या योजनेचा पाया रचला गेला होता, त्या देशाच्या विकासात गरीब घटकांचा समावेश करण्याचे उद्दिष्ट आगामी काळात कितपत पूर्ण होईल, हे पाहायचे आहे.- सुचित्रा दिवाकर